RADOMYŚL WIELKI – miasto

RADOMYŚL WIELKI – siedziba miasta i gminy miejsko-wiejskiej, leży w powiecie mieleckim, woj. podkarpackim i zajmuje obszar ok. 880 ha. Lokowany na prawie magdeburskim w roku 1581 ostatniego dnia stycznia, ustanowiony przez kasztelana bieckiego Mikołaja Firleja i zatwierdzony przez króla Polski Stefana Batorego. W przywileju tym, nadano dwa targi rocznie oraz targi tygodniowe, a mieszkańcom przyznano 4 lata wolności od wszelkich danin. Mocą aktu lokacyjnego wytyczono przyszły Rynek w kształcie dużego kwadratu o bokach 130 x 130 m.

Pierwsza wzmianka o miejscowości Radziemyślice, Radzyemyslicze, Radziemyśl  pojawiła się w latach 1471-1475, informuje o tym, że ziemie między Rudą a Dolcą (Dulczą) osada, wieś w powiecie pilzneńskim, woj. sandomierskim, parafia św. Michała, była własnością Anny, dziedziczki de Trczyana (Trzciana), żony Jana de Radzyemyslicze. Należy wnioskować, że stąd pochodzi nazwa Radomyśl ustanowiona przez właściciela Mikołaja Firleja, wnosząc o lokalizację miasta na tym terenie.

W początkowym okresie ludność miasta zajmowała się głównie garncarstwem, pierwszymi wójtami byli: Jan Ząbkowski (Ząbczyński) 1583 – 1592, Jan Worowy (Wożowy) 1593 – 1596, Stanisław Migdałowski, Szymon Konopka, w roku 1595 ustalono pensję dla bakałarza, rok później utworzono szkołę parafialną, którą prowadził Jan Szczerba.

W roku 1596, 10 maja w Warszawie, król Zygmunt III Waza, zatwierdza targi nadane przez króla Stefana Batorego i ponadto ustanawia dwa nowe targi (1.V i 21.I) po wszystkie czasy ustanowione. W roku 1631, 15 marca król Zygmunt III do dotychczasowych targów rocznych dodaje jeszcze trzy targi, (pierwszy po Niedzieli Palmowej, 1.XI i 10.VIII). Kolejny jarmark za sprawą Eliasza Wodzickiego w roku 1761 nadaje król August III mający trwać tydzień cały, zaczynający się w wigilię Wniebowstąpienia Pańskiego.

Dnia 7 lipca 1599 roku kardynał i biskup krakowski Jerzy Radziwiłł erygował parafię pod wezwaniem św. Mikołaja, a w roku 1646 wydano akt lokacyjny parafii i nakładem Mikołaja Firleja zbudowano drewniany kościół p.w. św. Mikołaja i Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii, który poświęcił bp Michał Kunicki w roku 1740.

W tym okresie wnuk właściciela Andrzej Firlej, wojewoda sandomierski nadaje przywilej cechowi garncarskiemu, stopniowo następuje dalszy rozwój miasta, pojawiają się rzemieślnicy: krawcy, szewcy, rzeźnicy, stolarze itp. Wg zachowanych danych Radomyśl w roku 1662 liczył 336, Mielec 458, a Tarnów 768 mieszkańców. Zachował się także dokument z roku, 1667 w którym w/w Andrzej Firlej, daruje kościołowi w Radomyślu, część swoich dóbr położonych w Dulczy Małej. Na dokumencie widnieje pieczęć rodowa Firlejów „Lewart” (lew w koronie szykujący się do skoku).

Jest rok 1638, 15 stycznia Jan Mierzejewski bierze w dzierżawę od Zbigniewa, brata Andrzeja z Dąbrowicy Firleja starosty lubelskiego tzw. „Majętność Rudzańską” z miasteczkiem Radomyśl, Dulczą Wielką i Małą oraz Małczem (Malcem) i trzema mniejszymi folwarkami na okres 6 lat, za 4000 złp. płatnych rocznie. Od 1669 dobra przechodzą na własność Marcyana Mierzejewskiego, syna Jana, a w roku 1670 przejmuje młody Franciszek Mierzejewski. W latach 1782 – 1798 dzierżawcą Radomyśla był rachmistrz generalny dóbr starosty stopnickiego Antoni Kuczkowski.

W początkach XIX w. Radomyśl wraz pobliskimi wioskami stał się własnością rodziny Stadnickich, którzy wykupili tereny od Józefa Karczewskiego. W tym czasie prawdopodobnie zostaje wybudowany w Rynku dworek, zwany czasem „pałacem” Stadnickich, później przeznaczony na zajazd, a następnie wykupiony na plebanię do roku 1974. Obecnie rozbudowany w rękach prywatnych.

Kolejno Franciszek Stadnicki zamienił Radomyśl za inne tereny z Piotrem Wodzickim i tym sposobem nowymi  właścicielami Radomyśla w tym czasie zostają Wodziccy z Granowa, gdy spłonął drewniany kościół w 1779 roku, Eliasz Wodzicki syn Piotra zbudował nowy murowany z cegły, który kilka lat później w roku 1787 poświęcił Floryan Amand Janowski, pierwszy bp Diecezji Tarnowskiej, nadając mu wezwanie „Przemienienia Pańskiego”. Kościół przebudowany i powiększony w latach 1925-35 za ks. Franciszka Łukasińskiego zachował się do czasów dzisiejszych. Utworzono też prepozyturę, która istniała do roku 1800. Oprócz kościoła parafialnego był drewniany kościółek św. Stanisława na starym cmentarzu w miejsce, którego w 1851 r. bogaty mieszczanin Piotr Kostórkiewicz wybudował nową murowaną kaplicę w podziemiach, której znajduje się rodzinny grobowiec fundatora.

Miasto stopniowo się rozwijało i zasłynęło jak pisano o tamtych czasach  że „Radomyśl słynął z Domu Wodzickich, fabryce pieców i  garncarzów liczbą wsławione”, kwitł handel bydłem i trzodą chlewną, duża rolę odgrywali już żydzi osiedlający się tutaj, którzy głównie trudnili się handlem.

W połowie XIX w. nowymi właścicielami Radomyśla zostają Olimpia i Józef Bobrowscy. Józef szybko umiera, a majątkiem niezbyt udolnie zarządza Olimpia, bo w roku 1872 wyznaczono, sprzedaż dóbr Radomyśl z przyległościami Partyń, Ruda górna, dolna i Dulcza na dzień 6 marca w Sądzie Okręgowym w Tarnowie. Majątek dłużniczki hr. Olimpii Bobrowskiej wystawiono za oszacowaną cenę 272 056 zł. i kilkadziesiąt koron, jednak nie mniej niż 50 000 zł. Majątek zostaje rozsprzedany, nowymi właścicielami zostają w znacznej części żydzi, Szornelowie, Stanisławscy, częściowo wydzierżawiony (Antoni Kuczkowski), a folwark w Rudzie dostaje się w ręce Stanisława i Katarzyny Wróblewskich. Później wypuszczają Ludwikowi i Petronelii Bieńczyckim. Za czasów Bobrowskich została wybudowana w lewej części kościoła kaplica św. Jana Nepomucena z drewnianą kopułą, (widoczna na starych zdjęciach z 1900 roku), później przy przebudowie kościoła zlikwidowana ze względu na zły jej stan. Prawdopodobnie w jej podziemiach zostali pochowani fundatorzy i ich dwójka dzieci.

W 1872 roku istniał w Radomyślu Dom dla ubogich, który dysponował majątkiem zakładowym 12 mórg ziemi i 12 sążni, co dawało roczny dochód w granicach 186 zł. w walucie austriackiej. Dom istniał długie lata do początku XX w. i był pod opieką Gminy.

Miasto się rozwijało, znaczenie jego stale rosło w roku 1851 zostaje samodzielnym powiatem radomyskim, a dnia 1 września 1878 oficjalnie rozpoczyna funkcjonować Sąd Powiatowy, przeniesiony z wioski Zasów. Przy Sądzie działało biuro notarialne i więzienie. Funkcjonowała 4-klasowa szkoła ludowa, urząd pocztowy, apteka i młyn. W tym czasie burmistrzem był Wacław Gardulski, za jego staraniem powstał duży piętrowy budynek nowej szkoły, Kasa Pożyczkowa i Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1863, 1871, 1892 i 1900 Radomyśl nawiedzają groźne pożary. Najbardziej tragiczny był ten ostatni z 1900 roku, w ciągu dwóch godzin zostaje zniszczona większa część drewnianych domów żydowskich (ok. 16) oraz zabytkowych domów i dworków. Mieszkańcy zdążyli tylko uciec zabierając tylko to, co mieli na sobie. Półtora tysiąca osób zostało bez dachu i mienia, zapanowała nędza i drożyzna, uratowano tylko 3 sklepiki, spaliły się rzeźnia, jatki i piekarnia, zginęła jedna żydowska dziewczyna.

W roku 1873 tereny te nawiedza groźna epidemia cholery, o czym świadczą zachowane w okolicy cmentarze.

W tym roku w miejsce drewnianego kościółka Przemienienia Pańskiego, który stał do roku 1800 na Wólce Plebańskiej, wymurowano piękny kościółek p.w. Przemienienia Pańskiego ze składek mieszkańców i częściowo darczyńcy Piotra Kostórkiewicza, wzniesiony, jako wotum dziękczynne na pamiątkę ustania zarazy cholery.

W roku 1891 miastem zarządza burmistrz z radą, a wioskami wójtowie. W Radomyślu burmistrz – Wacław Gardulski, z -ca burmistrza – Błażej Bartnik, radni: Wawrzyniec Jarosz, Jan Kopecki, Wawrzyniec Kalita, Franciszek Rusinowski, Paweł Wacławski i Jan Bajorek. Wójtowie: w Dulczy Małej Jan Sito, w Małcu Sebastian Skiba, w Biesowie-Rudzie Maciej Piekara.

Największy rozkwit miasta przypada na okres przed I wojną światową za burmistrza Jana Glazera, miasto otrzymuje chodniki z płyt betonowych, a ulice nazwy, na Rynek nawieziono ziemię i wyłożono kamieniami. W 1907 roku na wniosek i staraniem Rady Miejskiej, cesarz Franciszek Józef I nadaje miastu przydomek „Wielki”, rok później w mieście powstaje Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, prowadzące ożywioną działalność sportową i kulturalną w budynku odkupionym po Stowarzyszeniu Oszczędności i Pożyczek. Okres dwudziestolecia międzywojennego upływa pod znakiem działalności Towarzystwa „Sokół” i Stowarzyszeń Katolickich Młodzieży Męskiej i Żeńskiej. Działają stowarzyszenia piekarzy, masarzy, rzeźników oraz rękodzielników. Powstają też nowe organizacje jak Związek Strzelecki, Klub sportowy i organizacje żydowskie.

Druga wojna światowa dokonała strasznych zniszczeń miasta w ok. 80 %, zniknęła dzielnica żydowska tzw. tyły, społeczność żydowską zdolną do pracy i kobiety z dziećmi wywieziono, a resztę rozstrzelano na miejscowym kirkucie, spalono szkołę i poważnym uszkodzeniom uległ także kościół. W czasie okupacji rozwijało się tajne nauczanie, działało podziemie w ramach struktur ZWZ prowadząc działalność konspiracyjną. Po wojnie przystąpiono do odbudowy miasta, jednak dużo ruin budynków rozebrano, ponieważ potrzebna była cegła na odbudowę.

W roku 1957 w rejonie Radomyśla odkryto złoża ropy i gazu, nie wykorzystano tej okazji i z propozycji umiejscowienia dyrekcji kopalnictwa w Radomyślu z perspektywą budowy kompleksu budynków administracyjnego i hotelu, jak również nie wykorzystano propozycji WSK Mielec budowy fili w Radomyślu, czekano aż same inwestycje przyjdą.

Obecnie Radomyśl pięknie wygląda, posiada zadbany Rynek z unikatowym pomnikiem – samolotem M-2, powstały nowe budynki: Urzędu Miasta, „Sokoła”, Banku Spółdzielczego, gdzie mieszczą się główne urzędy i instytucje. Dwie szkoły, podstawowa i Zespół Szkół o szerokim profilu nauczania, OSP, Klub sportowy, nowe domy przy Rynku oraz duża ilość zakładów przemysłowych i przetwórczych w rękach prywatnych i spółdzielczych.

Radomyśl historycznie był związany z Małopolską, pierwotnie należał do województwa sandomierskiego, krakowskiego, a po wojnie w 1945 r. do rzeszowskiego, w latach 1975-1998 do nowo utworzonego województwa tarnowskiego, a obecnie podkarpackiego.

Z dniem 1 stycznia 1973 roku decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie utworzono „Miasto i Gminę Radomyśl Wielki”. Władzę wykonawczą stanowi burmistrz wraz z administracją, ustawodawczą Rada Miejska i pomocniczą jednostką jest Rada Osiedla (Zarząd), która przyjmuje wnioski i propozycje od mieszkańców i przekazuje wyżej.

Wykaz osób którzy pełnili funkcję burmistrza miasta – patrz hasło „Burmistrz”, Encyklopedia. Radni pełniący funkcje od roku 1990: Chmiel Marek, Ryba Zdzisław, Godek Władysława, Jarosz Wacław (1990-1994), Hajduk Ryszard (1994-2002), Czuchra Stanisław (1994-1998 Wólka Dulecka włączona później w obręb miasta), Ziobroń Andrzej (1994-1998, 2014-2018), Majdański Ryszard (1994-2002), Bielatowicz Lucjan, Gera Emil, Zielonko Andrzej (1998-2002), Jarosz Mateusz (2002-2006, 2010-2014 ), Kotowski Zygmunt (2002-2006), Kopacz Krzysztof (2002-2010), Szczurek Andrzej (2006-nadal), Godek Jarosław (2006-2018),  Jarosz Andrzej, Kilian Tomasz (2018-2023). Przewodniczącymi Zarządu Osiedla byli: Bawoł Władysław, Kobos Stanisław, Kozioł Jacek, Jarosz Mateusz (3 kadencje od 1999-2011), Ziobroń Andrzej (2010-2014), Kagan Bożena (2014-nadal).