RUDA gm. Radomyśl Wielki

RUDA, wieś druga co do wielkości po Dulczy Wielkiej w gminie Radomyśl Wielki, w powiecie mieleckim, województwie podkarpackim, w początkach administracyjnie w pilzneńskim, krakowskim a w latach 1975 – 1998 tarnowskim. Zajmuje obszar 2402,71 ha z przysiółkami Ruda Górna, Ruda Dolna, Zastawie, Kolonia i Biesów (obecnie włączony w obręb miasta) i liczy ok. 1550 mieszkańców. Przepływa przez nią Potok Zgórski w górnym biegu nazwany Dąbrówka. Leży na wschód od Radomyśla przy drodze powiatowej Radomyśl – Przecław.

Jej nazwa pojawia się wcześniej niż Radomyśla, który był lokowany pomiędzy Rudą i Dolcą. Księga uposażeń z roku 1529 określa, jako wieś lokowaną na tzw. „surowym korzeniu”, a nazwa może się łączyć z topografią terenu, terenem błotnistym i bagiennym. Eksploatowano tutaj na niewielką skalę rudy darniowe (rudawce), wykorzystywane przez dawne hutnictwo w piecach dymarkowych. Właścicielem tych ziem był ród Ligęzów, a w późniejszym okresie Mikołaj Ligęza, który założył tutaj zakład dostarczając surowca okolicznym kowalom.

Późniejszymi właścicielami tych ziem byli Firlejowie, od nich w dzierżawę bierze Jan Mierzejewski, a w roku 1668 przejmuje całą majętność rudziańską Marcyan, które z czasem przejdą na syna Franciszka Mierzejewskiego. Franciszek zamieszkuje we dworze prawdopodobnie murowanym w Rudzie, jako stary kawaler urządza go iście po kawalersku, pełno pięknej białej broni, strzelb i dywanów, żyje po królewsku. Pod koniec życia w testamencie z 28 kwietnia 1691 roku głównym sukcesorem majątku czyni Pana Boga, oddając dużą gotówkę w złotych, srebrze i złocie klasztorom, natomiast cały majątek tj. Rudę, Radomyśl, Dulczę i Malec powierza egzekutorom do sprzedaży i oddania należności, jeśli takie się pokażą.

Przed II wojną światową w Rudzie największymi właścicielami ziemskimi byli: Kostórkiewicz Szymon właściciel Rudy Górnej posiadał 331 ha i gorzelni, Kostórkiewicz Piotr Rudy Dolnej 140 ha i Kostórkiewicz Karol młyny. Była też własność żydowska – Szymek Fuaber.

We wsi nie było szkoły, początki Szkoły ludowej datuje się na rok 1890. Ówczesny właściciel części wsi – Szymon Kostórkiewicz podarował na potrzeby szkoły działkę o powierzchni około 50 arów. Wieś natomiast na własny koszt wybudowała budynek drewniany z przeznaczeniem na szkołę. Pierwszym kierownikiem szkoły był do 1922 roku – Walenty Grądziel.  W 1921 wprowadzono nazwę „szkoła powszechna” w odniesieniu do dotychczasowych szkół ludowych, pospolitych i wydziałowych.

Ważną postacią w historii wsi był kolejny kierownik szkoły Józef Gorlach,. Z jego inicjatywy i przy dużym współudziale rozwinął się w Rudzie w okresie międzywojennym ruch spółdzielczy, którego zewnętrznym przejawem działalności było Kółko Rolnicze i mleczarnia. W czasie II wojny światowej J. Gorlach o pseudonimie „Orzeł” działał w konspiracji, brał udział w wydawaniu gazetki konspiracyjnej „Odwet”. W lutym 1944 roku został aresztowany i umieszczony w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, gdzie zginął 19 czerwca 1942 roku. x/

We wsi działa Ochotnicza Straż Pożarna założona w roku 1918 z inicjatywy Karola Kostórkiewicza syna bogatego ziemianina Szymona, posiadająca obecnie dobrze wyposażoną Remizę. x/

Jest też Biblioteka Publiczna mieszcząca się w budynku straży działająca od roku 1960, Agencja Pocztowa i Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej.

We wsi znajduje się kościół, p.w. NMP Szkaplerznej gdzie we wrześniu 1918 roku położono i poświęcono kamień węgielny. Pierwszą mszę św. odprawiono w 1919 r. Grunt pod budowę świątyni ofiarował Szymon Kostórkiewicz. Świątynia wykonana została z cegły, otynkowana i pokryta blachą. x/

Wsią zarządza sołtys, jest też Rada Sołecka, wieś ma również swojego przedstawiciela, radnego w Radzie Miejskiej w Radomyślu Wielkim. Dotychczas radnymi byli: Maria Machnik, Zbigniew Kilian, Józef Zboch (1990-1994), Henryk Machnik, Józef Zboch, Maria Machnik wybrana w miejsce Józefa Zbocha  (1994-1998), Henryk Machnik, Jan Dziekan (1998-2002), Stanisław Grzech (2002-2018), Tadeusz Zboch (2014-2017), Marian Dziekan wybrany w miejsce Tadeusza Zbocha (2018- ), Andrzej Węgrzyn (2018- ).

Funkcję sołtysa pełnili: Maria Machnik (1990-1999), Stanisław Grzech (1999-2011), Marian Dziekan (2011- ).

x/ Uwaga: Więcej informacji n/t szkoły jej historii i nauczycieli – czytaj Szkoła Podstawowa im. J. Gorlacha w Rudzie pod literą S Encyklopedii Miasta i Gminy Radomyśl Wielki. Informacji o powstaniu i działaniach OSP Ruda, patrz Uwaga pod literą O, natomiast o kościele, parafii i księżach – patrz pod literą K.