CMENTARZ żydowski /kirkut/ w Radomyślu Wielkim

CMENTARZ żydowski (kirkut) w Radomyślu Wielkim, Pierwszy stary cmentarz żydowski został założony w XVIII w. i położony był w sąsiedztwie synagogi, która stała przy ul. Rudziej, obecnie Armii Krajowej w miejscu  przystanku autobusowego. Podczas II wojny został zdewastowany i całkowicie zniszczony przez Niemców. Po wojnie teren zabudowano.

Obecny cmentarz został założony w roku 1850 i znajduje się w wschodniej części miasta na tzw. Kątach. Podczas II wojny światowej po masowej egzekucji ludności żydowskiej w dniu 19 lipca 1942 r., w ilości ok. 500 osób, głównie starców, kobiet i dzieci oraz wywózce pozostałej, cmentarz praktycznie przestał istnieć, nastąpiła celowa dewastacja cmentarza przez Niemców, rozbijanie młotami pomników i wywózka kamiennych macew (nagrobków) na drogi w kierunku Rudy i Dulczy Wielkiej. Nie zachowało się wiele macew, pozostało ok. 50 płyt rozproszonych po całym terenie. Kilka stoi, większość leży zarośnięta trawą, najstarszy odkryty nagrobek Efraima Fiszela pochodzi z 1817 r. trzy późniejsze z roku 1862, pozostałe z XIX w. Macewy są zwieńczone półkoliście lub trójkątnie z zachowanymi elementami dekoracyjnymi np. koronami, menorami, symbolami lwów, orłów, gołąbków i elementami roślinnymi.

Po wojnie nieużywany cmentarz zarósł drzewami i krzakami, o miejscu dawnej egzekucji świadczą dwa widoczne zagłębienia terenu po masowych grobach. Obok znajduje się tablica, którą postawił syn zamordowanym rodzicom Chaimowi Saul i Matle Pistrągom. Na innym nagrobku widnieje napis o śmierci Haliny Windstrauch, 11-letniej dziewczynki, która zginęła 8 września 1939 r. tj. w pierwszym dniu wkroczenia żołnierzy do Radomyśla, gdy przez ciekawość chciała zobaczyć Niemców. Staraniem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Radomyskiej postanowiono uporządkować teren i postawić Pomnik Holocaustu (obelisk). Na wydzielonej 1 arowej kwaterze postawiono obelisk z dużych głazów narzutowych, ogrodzono grubym łańcuchem kotwicznym rozwieszonym na 12 betonowych słupkach. Na czołowym miejscu umieszczono gwiazdę Dawida i dwie tablice. Na pierwszej umieszczono napis w dwóch językach, polskim i hebrajskim o treści: CMENTARZ ŻYDOWSKI / Miejsce uświęcone krwią / około 500 żydów bestialsko / zamordowanych przez / zbrodniarzy hitlerowskich / w dniu 19 lipca 1942 r. Drugą tablicę ufundował Komitet Radomyśla w Izraelu z napisem w języku hebrajskim, co w tłumaczeniu znaczy: „Społeczeństwo żydowskie w Radomyślu powstało w 1581 r. Obecny cmentarz jest już drugim żydowskim cmentarzem, który został ugruntowany w 1850 r. W roku 1942 19 lipca zostało okrutnie zamordowanych przez zbrodniarzy hitlerowskich 500 Żydów z Radomyśla i okolicy – starcy, kobiety i dzieci, tu zostali pochowani w bratniej mogile. Niech im ziemia lekką będzie. / Dar Komitetu Radomyślan w Izraelu”. Z tyłu pomnika znajduje się mała tabliczka z napisem: „Wykonano w 1987 r. / staraniem i wg projektu / Jana Ziobronia / Prezesa TPZR”. Pomnik został uroczyście odsłonięty w dniu 23 sierpnia 1987 r., trzy lata później w dniu 19 sierpnia 1990 r. odbyła się następna uroczystość z odsłonięciem macewy poświęconej Abrahamowi Rozenblattowi w czterech językach, ufundowanej przez syna Edwarda, który przechował się w Radomyślu, dzięki pomocy Polaków. Treść napisu: „Niedaleko stąd, w lesie koło Dulczy / w mroczny dzień 11 listopada 1944, zabity i od razu pochowany został / ABRACHAM ROZENBLATT SYN MOJŻESZA / urodzony w Oświęcimiu 25–7–1914 / niech imię jego nie będzie zapomniane / jego syn Edward Stanisław 1990”. Na cmentarz trafiła również jedyna zachowana belka z radomyskiej synagogi z tabliczką: „BELKA Z SYNAGOGI RADOMYSKIEJ / zniszczonej w czasie II wojny światowej przez hitlerowców / umieszczona obok pomnika holocaustu na cmentarzu żydowskim / dzięki staraniom Eisiga Lejbowicza i Jana Ziobronia”. Cmentarz zajmuje powierzchnię 1,33 ha, teren pagórkowaty, nie jest ogrodzony naturalne jego granice stanowią pola, las i droga. Cmentarz został wpisany w rejestr Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Tarnowie pod nr A-325 i datą 12-12-1989 r. Wg ostatnich ustaleń decyzją Komisji Regulacyjnej ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich od października 2015 r., prawo własności i opiekę nad radomyskim cmentarzem żydowskim przejęła Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie.

Stało się to już zwyczajem, że każdego roku w dniu 19 lipca w dzień zbiorowej masakry żydów, mieszkańcy miasta i coraz rzadziej przedstawiciele społeczności żydowskiej zapalają symboliczne świeczki na pomniku upamiętniającym to wydarzenie.